Burgerschap in het onderwijs
Terugblik op de tweede Leiderschap in Lezen-bijeenkomst
Burgerschapsonderwijs brengt jongeren de kennis, vaardigheden en houding bij die ze nodig hebben om nu en later actief mee te kunnen doen in onze samenleving. Hessel Nieuwelink, lector Burgerschapsonderwijs aan de Hogeschool van Amsterdam, gaat hierop in tijdens de tweede Leiderschap in Lezen-bijeenkomst op maandag 6 november, een initiatief van Cubiss en BiSC, voor educatiemanagers van bibliotheken. Hessel bespreekt manieren waarop scholen burgerschap in het onderwijs een plek kunnen geven.
Sinds 2006 zijn Nederlandse basis- en middelbare scholen verplicht aandacht te besteden aan actief burgerschap en sociale integratie van leerlingen. Maar waaruit dat onderwijs precies moet bestaan, is niet duidelijk. Het is aan de scholen om de inrichting van het burgerschapsonderwijs zelf te bepalen.
“Het is onmogelijk om in het onderwijs niet met burgerschapsonderwijs bezig te zijn. Door bijvoorbeeld regels te stellen, ben je al vormend bezig. Het is daarbij wel belangrijk om bewust bezig te zijn met vorming”, begint Hessel. “Burgerschapsonderwijs is belangrijk om jongeren de wereld te laten begrijpen. We worden niet geboren als democraten. Daarom is het belangrijk om de kennis, vaardigheden en houdingen te ontwikkelen om de democratie te begrijpen en er aan deel te nemen. Ook vergroot burgerschapsonderwijs gelijke kansen. Zonder onderwijs hebben jongeren uit armere gezinnen minder kansen in de samenleving en de politiek. Het is belangrijk dat deze leerlingen op school de kans krijgen om kennis en politiek zelfvertrouwen op te doen en gestimuleerd te worden om democratische waarden te ontwikkelen.”
De rol van leerkrachten
Het huidige onderwijs legt vaak meer de nadruk op het passen binnen de samenleving dan op het kritisch nadenken en actief bijdragen aan verandering. Het is belangrijk dat leerlingen niet alleen leren hoe de samenleving in elkaar zit, maar ook dat er andere manieren zijn om een rechtstaat te vormen. Een open, veilige en democratische cultuur op school is daarvoor belangrijk. Leerlingen moeten kunnen oefenen met burgerschap, zoals het voeren van discussies, het leren beïnvloeden van beleid en het nemen van besluiten. De rol van leraren is hierbij cruciaal. Hessel: “De kwaliteit van burgerschapsvorming hangt vaak af van een of twee bevlogen leraren per school. Dat maakt het kwetsbaar; want wat gebeurt er als die docent weggaat? Daarnaast heeft burgerschapsonderwijs nog geen structurele plek in het onderwijs en is het nog weinig doelgericht.” Daarnaast worstelen leraren met morele kwesties: welke grenzen stel je? Hoe ga je om met je eigen positie? Wat wil je bij leerlingen bereiken? En hoe pak je dat als team aan? Hessel: “Er is meestal geen eenduidige aanpak over hoe je onderwerpen als racisme of Paarse Vrijdag bespreekt. Het kan lastig zijn om een gezamenlijke benadering te bepalen én te hanteren.”
Examen
Het is belangrijk dat er geen losse lessen burgerschapsvorming zijn, maar dat het wordt aangeboden in een doorlopend curriculum. Hessel: “Scholen moeten het in hun kernwaarden opnemen, sociale en maatschappelijke competenties ontwikkelen en pluriformiteit omarmen.” Hessel pleit dan ook voor een examen burgerschap en ondertekende het wetsvoorstel om dit mogelijk te maken. “Het idee erachter is om burgerschap urgenter te maken. Tegelijkertijd snap ik dat het lastig is om burgerschap te examineren, want het gaat niet alleen over kennis, maar ook over waarden en houdingen.”
De rol van bibliotheken
Hoe kunnen bibliotheken het onderwijs ondersteunen op het gebied van burgerschapsvorming? Het is belangrijk om niet de rol van de school over te nemen, stelt Hessel. “Als bibliotheek kun je leraren ondersteunen, bijvoorbeeld door relevante boekenlijsten aan te bieden, met werk van bijvoorbeeld Yra van Dijk en Jeroen Dera. Maar ook door docenten te helpen bij het vinden van informatie over diverse onderwerpen. Maak samen met de school inzichtelijk welke onderwerpen relevant zijn om te gaan samenwerken. Afhankelijk daarvan kan de bibliotheek een passend aanbod aanbieden, zoals bijvoorbeeld het organiseren van een debat.”
In de praktijk
Arjan Buchholz en Meryem El Bakiouli komen tijdens het tweede deel van de sessie aan het woord. Ze werken als mediacoach bij de Bibliotheek Eindhoven. Meryem: “We zagen dat veel scholen worstelen met de vraag hoe ze handen en voeten kunnen geven aan de gevraagde transitie vanuit het Leesoffensief Eindhoven. Veel aspecten raken al aan burgerschap. Bij de Bibliotheek Eindhoven zijn we begonnen met een werkgroep Mens en Samenleving om de transitie concreet te maken. Maar we kunnen burgerschap niet los zien van een aantal trends die spelen in het onderwijs.” Ze verwijst naar de kabinetsplannen rondom een ‘Rijke Schooldag’, kansengelijkheid voor kinderen, de wet Burgerschapsonderwijs, het versterken van de taal- en ervaringsbasis van taalzwakke kinderen en de beweging rondom spelend leren.
Het doel van de werkgroep was om te onderzoeken wat de mogelijkheden binnen het burgerschapsonderwijs zijn ten aanzien van deze thema’s. Hier gebruikten ze het model van de Golden Circle van Simon Sinek voor. “Per stap geeft het inzicht in het doel van de vraag. Onze missie is de Bibliotheek als ontwikkelaar van mensen, en hoe we dat gaan bereiken in de rol van mediacoach. Er kwamen een heleboel ideeën naar boven die we gebundeld hebben”, vertelt Arjan. “Zo kunnen we als bibliotheek de rol pakken van kennismakelaar, waarbij we programmeren rondom de thema’s die aansluiten bij burgerschap. We verbinden digitaal burgerschap met de thema’s op school, en we zijn de inspirator en aanjager op school richting alle actoren rondom het kind.” Ze worstelen nog met de wendbaarheid van de organisatie, communicatie over de veranderende rol van de Bibliotheek en de veranderende rol van de mediacoach. Maar waar ze het duidelijk over eens zijn, is dat er volop kansen liggen.
Meryem sluit af: “Om een effectieve partner te zijn van het onderwijs, is het belangrijk om minder de ‘oude’ pet van leesbevorderaar op te zetten. Natuurlijk zijn we als mediacoaches betrokken bij leesbevordering en leesplezier, maar bij burgerschap is lezen een middel en niet zozeer het doel. Boeken kunnen gebruikt worden om verschillende thema’s aan te kaarten en discussies te stimuleren.”
Er gebeurt veel in de bibliotheek- en onderwijssector. Dalende leesresultaten, zorgen om basisvaardigheden-resultaten, financiële regelingen, een nieuw curriculum in het onderwijs en de veranderende rol van de lees- en mediaconsulent. Er gaat veel veranderen. Hoe gaan we daarmee om? En wat kunnen bibliotheken doen om hier zelf zo veel mogelijk het voortouw in te nemen? Cubiss en BiSC (Bibliotheek Service Centrum) organiseren eind 2023 en begin 2024 vijf bijeenkomsten voor educatiemanagers van bibliotheken: Leiderschap in Lezen. ‘Burgerschap’ was de tweede bijeenkomst.
Lees hier meer over de reeks en schrijf je direct in voor een van de bijeenkomsten.
