Er is nog nooit iemand van broccoli gaan houden door dwangvoederen

Nederland ontleest en iedereen, inclusief het onderwijs, staat erbij en kijkt ernaar, aldus kinderboekenschrijver Ted van Lieshout in het artikel 'Voer een leesplicht in!' in NRC Handelsblad van 10 augustus 2018. Ontlezing is echter niet het gevolg van een falend onderwijsbeleid, maar een direct gevolg van een cultuur waarin instant gratificatie altijd voorhanden is. Zonder grote cultuuromslag is verdergaande ontlezing onvermijdelijk maar het onderwijs, daarbij bijgestaan door bibliotheken, biedt wel degelijk soelaas.

Kloof

Ontlezing in Nederland is een reëel probleem, zo blijkt uit verschillende recent gepubliceerde studies. De daad bij het woord van de Raad van Cultuur noemt als belangrijke oorzaak hiervoor de toegenomen concurrentie in tijdbesteding, niet in de laatste plaats van 'het scherm'. Het belangrijkste gevolg van de ontlezing volgens hetzelfde rapport: een steeds grotere kloof tussen hoogopgeleid en laagopgeleid, tussen huishoudens waar wordt gelezen en waar dat niet gebeurt.

Als ik lees over die kloof moet ik altijd denken aan mijn buurmeisje van jaren geleden. Ze was een jaar of vijf en kon niet kon slapen, waarop ik haar ouders voorstelde om even mee naar haar toe te gaan. Tot mijn verbijstering zag ik op een krukje voor het hoofdeinde van haar bed een tv aanstaan. Geen wonder dat ze niet kon slapen! Ik zette de tv uit, waarop het meisje verontwaardigd begon te krijsen. Met een ferme druk op de knop deed haar moeder de tv weer aan. Hoofdschuddend zei ze tegen mij: ‘Dat moet je ook niet doen. Regelmaat is heel belangrijk voor een kind.’

Tussen instant gratificatie en zelfbeheersing

Dit is dus de realiteit waar het onderwijs mee te maken heeft: kinderen bij wie op hun vierde hun brein al aardig dichtgetimmerd is door Bob de Bouwer en zijn kameraden. Dat is triest, vooral voor die kinderen, maar het is geen gevolg van een falen van de kant van overheid en onderwijs. Ouders in Nederland hebben toegang tot goede informatie over het laten opgroeien van hun kinderen tot gezonde, geletterde volwassenen. Bibliotheken staan te springen om nieuwe leden en werken samen met consultatiebureaus en peuterspeelzalen om ouders te wijzen op het belang van voorlezen. Elk kind in Nederland kan gratis lid worden van de bibliotheek.

Dat er lang niet altijd gebruik wordt gemaakt van deze geweldige mogelijkheden, heeft te maken met het eeuwige menselijke spanningsveld tussen instant gratificatie en zelfbeheersing. Lezen is namelijk niet gemakkelijk. Het is een vaardigheid die aangeleerd en onderhouden moet worden. Op de lange termijn levert goed leren lezen ontzaglijke voordelen op. Wetenschappelijke studies tonen keer op keer aan dat kinderen die goed lezen het gemiddeld genomen het beter doen op school, gezonder zijn en succesvoller in hun latere leven. Waarom gaat Nederland dan niet massaal aan het (voor)lezen bij al deze overduidelijke voordelen, die bovendien breed gecommuniceerd worden?

De wet van Fred

Nieuwe media pionier Fred Kappetijn bedacht in de jaren tachtig de 3G-formule, ook wel de ‘Wet van Fred’, om in te kunnen schatten hoe bereid mensen zijn om hun gedrag te veranderen voor het afnemen van een nieuwe (elektronische) dienst. De 3G-formule stelt dat mensen hun gedrag pas zullen veranderen als dit hen gewin, gemak en/of genot oplevert. Lezen levert alle drie de G’s in hoge mate op. Maar – en hier zit de crux – al deze vruchten pluk je grotendeels op de lange termijn en pas na een flinke initiële inspanning.

Wie mensen aan het lezen wil krijgen is dezelfde persoon die mensen wil leren broccoli eten, in een wereld die geen broccoli wil, maar roze koeken. Wat een ondankbare en welhaast onmogelijke taak: om steeds maar weer aan te komen met die taaie groene stronken waarop je moet kauwen, terwijl de concurrent fluorroze is en zacht smelt op je tong. Als je als kind ‘roze koekenouders’ hebt, blijft er maar één plek over waar je kunt broccoli proeven, buiten spelen en van boeken leren genieten: het onderwijs. Via school maken leerlingen die dat thuis niet doen bovendien ook kennis met de bibliotheek. Neem bijvoorbeeld schrijvers als Librisprijswinnaar Murat Isik en de populaire Özcan ‘Eus’ Akyol, beiden afkomstig uit gastoudergezinnen waar thuis niet aan lezen werd gedaan. Isik las stripboeken in het (inmiddels opgeheven) bibliotheekfiliaal in de Bijlmer (hij noemde dit zijn ‘veilige huis’), en later de boeken voor zijn vwo-lijst Nederlands. Akyol, nu een fervent pleitbezorger voor lezen onder jongeren, ontdekte pas in de gevangenis het plezier van lezen.

Leesplicht?

Toch maar een leesplicht dus, zoals Ted van Lieshout voorstelt? Nee, er is nog nooit iemand van broccoli gaan houden door dwangvoederen. Akyol ontdekte zijn liefde voor lezen, doordat hij een interessant boek kreeg aangeboden op een moment dat er nauwelijks afleiding om hem heen was. Ook school is een situatie met relatief weinig afleiding, waar bovendien door veelal enthousiaste leerkrachten kwalitatief goed leesonderwijs wordt gegeven. Dat er desondanks kinderen de school verlaten met onvoldoende leesvaardigheden is vooral een bijproduct van de cultuur waarin wij leven, niet het gevolg van falend beleid.